Seyhan Akıncı – Kraliçe Elizabeth öldüğünde bir yanımız neredeyse yas tutmadığı için hatalı hissetti. Güneş Batmayan İmparatorluğu bizim jenerasyonun en derinden hissettiği vakitti tahminen de. “Neye nazaran Batı?” hâlâ karşılığı olmayan bir sorudur mesela biz Doğu’dakilerin aklına düşmeyen. Hâl böyleyken Britanya’daki iktidar savaşları tarih boyunca tiyatro sahnelerinden magazin sayfalarına bizim de gündemimiz oldu. Tarihin en çok tartışılan isimlerinden biri olan III. Richard’ın birebir dönem iki oyunla ülkemizde öyküsünün anlatılması epeyce dikkat alımlı. Bunlardan biri Okan Bayülgen’in yazıp yönettiği “Richard”. Bayülgen, bizi Londra’da bir tiyatro kumpanyasına götürüyor ve oradan tiyatroların işleyiş biçiminden öteki kavramına, göç probleminden bayan haklarına pek çok şey söylüyor. Bunu da oyuncaklı bir lisanla yapıyor. Hasılı ‘90’larda TV’lerde karşıtlığı ile fark yaratan Okan Bayülgen bugün vaktin ruhunda yükseldiğini söylediği tiyatroda yapıyor bir benzerini. Hem de “Risk nedir?” sorusuna, “Risk budur” denecek bir cüretle. Dada Salon Kabarett’te bir ortaya geldiğimiz Okan Bayülgen ile “Richard” ve tiyatro üzerine konuştuk.
Öteki, bayan hakları, iktidar vs. Tüm bu sıkıntı ettiklerinizi “Richard” üzerinden anlatmaya karar vermenizin nedeni neydi?
İlk motivasyonumuz İKSV Tiyatro Festivali’ne ve Işıl Kasapoğlu’nun küratörlüğüne yaraşır bir iş düzenlemekti. İkinci motivasyonumuz da seyirciye bir bulmaca, bir ideoloji sunan işi kitlesel hâle getirmekti. Asıl niyet 2020’lerden dünyaya bakmak ve milletlerarası bir iş yapmaktı. Dünyadaki bütün Richard’lar uygun direktörlerin elinde, âlâ oyuncularla gitgide öcüleştirilerek oynanıyor. Bizim Richard’ımız diyor ki: “Benim ne kamburum var ne bir kolum çolak ne de topaldım. Ne de Makyavelistim. Bir iktidar yazarıydı Shakespeare. Beni çirkinleştirdi ve size o denli sundu.” Pekala, kimdir bugünün ötekisi? Bugünün ötekisi başka dünya üyeleri. Başka dünyanın, Orta Doğu’nun insanları… Diğer ülkelerden sığınmacı olarak gelen beşerler. Yazgılarında daima savaş olan coğrafyalardan göçmek zorunda kalanlar. Gelecekte daha da çok göç konuşacağız. O vakit şunları sorgulayalım: İlişkin olmak nedir? Kimlik nedir? Ötekilik nedir? İşgal etmek nedir? Kendini söz etmek nedir? Yalnızlık nedir? Bütün bu sorulara mı karşılık arıyorum bir oyun boyunca? Hayır. “Richard”, bir varoluş sorunu içerisinde seyirciyle tek tek münasebet kurmak istiyor. Seyirciyi sarsmak istiyor. Bu yüzden Richard rolünü oynayan Okan, seyircinin ortasına dalıyor, koltukların üzerine basa basa en baştan salonun sonuna kadar gidiyor. Bağırıyor, saldırıyor, dönüşüyor, dönüştürüyor.
Şenay Gürler söyleşimizde hazırlık sürecinde metnin çok tartışıldığını söylemişti. Bütün o tartışma devrinde sizi en çok kaygılandıran ya da heyecanlandıran şey neydi?
Baştan itibaren saygılı bir iş birliği yapma dileğiyle yaklaştım oyunculara. Bir proje kümesi kurdum. Bu proje kümesi ve başka oyuncularla bir arada 15 gün her biri 10’ar saat süren toplantılar yaptık. Sonbaharda provalara başladık. Açılışımızı şenlikte yaptık. Oyuncaklı bir iş ürettik. Ve bir anda şok alışılmış. Zira seyirci hiç beklemediği bir şeyle karşılaştı. Bir puzzle var ve seyircinin çözmesi gerekiyor. Üzerine yanlışsız akan ideolojiyi, dipnotları çözmesi gerekiyor. Pekala, ben seyirciye ne zevki vermek istiyorum? Karmaşık ve felsefi bir iş seyrettiğinde sonraki gün o işi düşünmeye devam etmesi benim en büyük amacımdı. Hâlbuki kitlesel bir oyunda şu anda oynanmakta olan oyunlar üzere kolay anlaşılır, seyircinin size küfretmeden çıkacağı bir iş yapmanız gerekiyor. Pekala, küçümseyelim mi şu anda İstanbul’daki bilhassa genç seyirciyi? Onlardan ümit keselim mi? Şu anda dünyanın hiçbir metropolünde tıpkı anda üç tane Medea’yı paka çeken oyun oynanmıyor. Bu İstanbul’da var. O vakit diyorsun ki, “Bir dakika durun, bizim seyircimiz Paris’ten de Berlin’den de Londra’dan da New York’tan da daha entelektüel işler izliyor şu an.” Lakin bir farkla Shakespeare’i ya da Richard’ı lisede ders olarak okumadı.
Bir metnin hem müellifi hem oyuncusu hem de direktörü olarak Okan Bayülgen en çok nerede zorlanıyor?
Oyuncuların “Unuttum onun yerine öbür bir şey söyledim” deme bahtı yok. Çok katı bir direktör bu açıdan Okan. Çok hızlı oynanması, tempoyla repliklerin söylenmesi, seyirciye transferin hızlı olması gerekiyor. Oyuncunun “Dur bakayım, şöyle bir oyunculuk hüneri göstereyim” demesine fırsat vermeden aktarılması gerekiyor. Bunun için direktör Okan oyunculara diyor ki, “Başlarım hüner göstermenize, başlarım sizin şahsiyetinize, süratle bir kumpanya olarak oynayacaksınız.” Bu açıdan çok gaddar bir direktör. Lakin sağ olsunlar ona inanmış farklı yaşlardan, mesleklerden oyuncular var. Müellif Okan’la direktör Okan’ın ortası çok güzel. Oyuncu Okan ise bütün bu işlerden fırsat bulursa oynayabiliyor. Oyunculuğumla ilgili bir şeyler söylenmiyor. Tartışılan direktörlüğüm de değil. Asıl tartışılan bu metni anlıyor muyuz, anlamıyor muyuz? Seyirciyle oyun oynuyoruz sonra da üzerine söyleşiyoruz.
Tiyatroyla sorununuz bana Bilge Karasu’yu anımsattı. Karasu çok kırar ya anlatıyı. Seversen çok seversin, ne yazdıysa okursun. İçine giremediysen de anlamadığını düşünür, kenarında durursun. Okan Bayülgen’in tiyatrosu da biraz bu türlü geliyor…
Hep buna inandım. Nietzsche’nin çok hoş kelamıdır: “Bütün mükemmeller ürpertici kılıklara bürünmeli. Fakat bu formda insanların kalplerinde bir yer edinebilirler.” Şahsımla ilgili söylemiyorum eserlerle ilgili. Münasebetiyle ürpertici, şaşırtan ve yekten anlaşılmayan bir oyun olması da onun kalbimizde yer etmesi için bir nedendir. Kolay bir şeye âşık olmayız esasen.
“İstanbul tiyatrocu olacak diye ödüm kopuyor”
Kızınızla “Richard”da birlikte sahnedesiniz, bu nasıl bir his?
Gurur verici zira kostümünü giyiyor, makyajını yapıyor birinci perdede kısa bir manzara veriyor ve önemli bir formda kuliste bekliyor. İkinci perdenin başında geliyor, sus pus oturuyor, repliğini düşünüyor. Sonra da repliğini söylüyor ve benimle birlikte selamını veriyor. Ne yapayım bir baba olarak? Zırıl zırıl ağlarım sevinçten. İstanbul oyunu çok beğeniyor. Provalarda da gördü. Bu sefer de, “Tiyatro benim hoşuma gidiyor, ben bu işi yapabilirim” diyor. Bu da benim ödümü koparıyor. Zira hiçbir sanatçı çocuğunun kendi işini yapmasını istemez.
“Bugün hepimiz tekil izleme hâlindeyiz”
Bir periyot neredeyse “aforoz” edildiniz. Tiyatroyla bu kadar hemhâl olmanızın, üzerine bu kadar düşünmeniz ve bize bir noktada özel bir şey sunacak fırsatı yaratmanız bununla ilintili mi?
Bu bahsettiğiniz nedenler olağan ki vardı lakin geçmişte kaldı. Aslında bunun vaktin ruhuyla ilgisi var zira daima kelamını ettiğim ve zannımca ileride herkesin daha çok hissedip büyük bir sorun olarak kavrayacağı tekil izleme ve çoğul izleme sorunu var. Bugün hepimiz tekil izleme hâlindeyiz. Aile üyeleri tıpkı şeye bakmıyorlar. Birebir monitörden bakmıyorlar. Birlikte izlemenin zevki de yok. Tekil izleme çok tehlikelidir. Çoğul izleme bir gereksinim olarak ortaya çıktı. Beşerler bir arada bir şey yapma muhtaçlığı hissediyorlar. Sinema sinemaları dijital platformlar yüzünden güya orada izleyeceği şeyi tekrar etmek üzere algılanıyor. Patlamış mısır ve ben. Sinema salonu ve ben. Çek bir Instagram fotoğrafı ‘looser’ görünüyorsun. Hâlbuki tiyatroda ya da bir müzik performansı izlerken o denli görünmüyorsun. Şahsen oradasın. Faal seyircisin. Bu yüzden tiyatro vaktin ruhunda yükseliyor bugün. Ve beşerler oyuna katılıyor, oyun finalinde ayağa kalkıyor, alkışlıyor, fotoğraf çekiyorlar. Tiyatrocular bu kareleri, görüntüleri kendi toplumsal medyalarına koyuyor. Oyunlarının reklamını bu türlü yapıyorlar.
Bu çok tartışılan bir şey…
Bence OK. Bana nazaran hava beğenilen.
Oyun esnasında da fotoğraf çeksinler mi?
Niye çekilmesin? Artık bundan öteki bir şey yapmak istemeyen beşerler var. Birden fazla vakit yolda beni durduran birine diyorum ki, “Bir dakika, ben buradaki bir tarihi eser ya da ağaç değilim. Farkındaysanız ben de yürüyüp bir yere gitmekteyim.” Fotoğrafı çekilecek bir kapı önü falan değilim. Sizin önünde hoş duracağınız bir fon da değilim. Bu türlü yaşayan insanların tiyatroda telefonlarını kapatıp çantalarına koymaları da mümkün olmuyor. “Ben de buradaydım” demek istiyor. Bu bir tıp seyirci motivasyonuysa eyvallah. Yapıyorsa yapsın.