Depremde sanayi tesislerindeki ziyanlardan, ihracat üzerindeki tesirlere birçok parametre dikkate alındığında 100 milyar dolar üzere bir maliyete ulaşıldığını vurgulayan Süleyman Sönmez ile sarsıntının iktisada tesirlerini ve seçim sürecini konuştuk.
ORTAK AKIL ŞART
– TÜRKONFED olarak birinci haftadan itibaren zelzele bölgesine ziyaretlerde bulundunuz. Zelzele bölgesine dair gözlemleriniz nasıl?
6 Şubat’ta memleketim Adana’daydım. Birinci zelzelesi konutumda, birebir gün yaşanan ikinci büyük zelzelesi ise İstanbul’da kurduğumuz TÜRKONFED Kriz Masası’na bölgeden dayanak vermek üzere çalışmalarımı yürüttüğüm ofisimde yaşadım. Akabinde iki hafta boyunca bölgede kalarak, zelzeleden etkilenen tüm kentlerimizi ziyaret ettim, bu büyük felakete şahit oldum. Ayrıyeten paydaş STK’larımızla birlikte de bölgede ziyaretler gerçekleştirdik. Şu anda da sarsıntı sonrası çalışmalarımızın uyumu için bölgeye gidip gelmeye devam ediyorum. 2018’den bu yana çalıştığımız Kriz İdaresi ve Uyumu tecrübemiz o bölgede faaliyet gösteren 5 federasyon ve 44 derneğimiz aracılığıyla çok süratli hareket ederek acil gereksinimlerin karşılanması için çalıştık, çalışmaya devam ediyoruz.
Böyle felakette yalnızca devlet kurumlarımızın yer aldığı değil özel bölüm ve sivil toplumun da katıldığı bir sistemin sağlıklı ilerleyeceğini biliyorduk. Bu nedenle bilhassa birinci 72 saatte büyük ehemmiyet taşıyan arama kurtarmadan acil gereksinimlere kadar büyük bir seferberlik başlattık. Şu anda da barınma da dahil her türlü Gereksinimin karşılanması için çalışmalarımızı aralıksız sürdürüyoruz.
SADECE KONUT DEĞİL FABRİKA VE ATÖLYELER DE KURULMALI
– Zelzele bölgesinin yine yapılanması için çalışmalar başlayacak. TÜRKONFED olarak nasıl bir tekrar yapılanma öneriyorsunuz? İş dünyası burada nasıl bir konum almalı?
Kentlerimizi yapı stoku ile daha sağlam inşa etmek kadar kıymetli bir başka husus da bilim insanları, kent plancıları, sosyologlar, kentin kamu-yerel-ekonomik aktörleri ve vatandaşların iştirakiyle kent kurulları oluşturup, ortak akıl ile hareket etmek. Hakikat planlama ve bilimden şaşmadan iş gücünden istihdama, sosyal-kültürel alanlardan üretime uzanan çok perspektifli akılcı siyasetlerin devreye alınmasına muhtaçlığımız var. Bu süreçte sadece kısa vadede değil orta ve uzun vadede de kamu, özel kesim ve STK’lar olarak seferberliğe devam etmeliyiz. Bölgedeki pek çok kentimiz ülkemizin hem bakliyat hem de yaş meyve zerzevat deposu. Küçük tarım işletmelerinden büyük endüstriye uzanan bir üretim var. Bu kentlerin ülkemize resmi sayılarla 20 milyar dolarlık ihracat katkısı yaptığını görüyoruz. Bölgeden genel ihracata yapılan katkılar ve hudut ticareti ile birlikte 40 milyar dolarlık bir bedelden kelam edebiliriz. O nedenle üretim desenimizi tekrar şekillendirirken, yereldeki ekonomik potansiyeli ülkemizin kalkınmasının itici gücü haline getirmeliyiz. Devletimiz kredi ve teşvikler ile bölgeyi tekrar canlandırmaya çalışıyor lakin birinci etapta karşılıksız takviyelerin ve hibelerin verilmesi değerli. Bu takviye, traktörü enkaz altında kalan çiftçimizden atölyesindeki teçhizatlarını kaybeden küçük işletme sahibine kadar herkesi kapsamalı.
Bu noktada TÜRKONFED olarak uzun yıllardır ısrarla vurguladığımız “TOKİ Modeli ile Bölgesel Kalkınmaya Takviye Sağlanmalı: KOBİ’ler Kira Öder Üzere Fabrika ve Atölye Sahibi Olsun” teklifimizi hatırlatmak isterim. Bu model ile kent hayatı ve yerleşimlerin içerisinde yer alan yan endüstrinin ve hizmetler dalının yüzde 99’unu oluşturan KOBİ’lerimiz için hem çevresel hem iktisadi manada yeni bir planlama ile olumlu tesir oluşturan bir üretim kümelenmesi yaratılabilir. İlgili makamlar konut inşasının yanı sıra atölye ve fabrika tesisine de odaklanmalıdır.
DEPREM MALİYETİ 2-3 YIL İKTİSADIN KAYNAKLARINI ZORLAYACAK
– Sarsıntıların ekonomik tesirlerine yönelik bir ön kıymetlendirme raporu hazırladınız ve 84.1 milyar dolarlık mali hasardan bahsettiniz. Gelinen noktada bu hasarın ölçüsü arttı mı, yine inşa için ne kadarlık bir kaynak gerekecek, bu nasıl sağlanacak?
Son 5 yıldır afetlere hazırlık ve ekonomik toparlanmaya yönelik geliştirdiğimiz bir modelleme ile Elazığ ve İzmir sarsıntılarında de ön tespit raporları yayımlamıştık. O modelleme üzerinden yola çıkarak, birinci ekonomik tespitlerin geleceğin planlanmasında yol göstereceğine de inandığımız için Ekonomik Tesir Tahlili gerçekleştirdik. Bu çalışmamızda konuttan iş gücüne, GSMH’den üretime 84,1 milyar dolarlık bir mali hasarın oluşacağını söyledik. Bu ön tespitte şimdi büyük endüstrinin yapı hasarı, küçük sanayi sitelerindeki ziyan hakkında bilgi sahibi değildik. Raporumuzun devamında bu kayıplarımızı değerlendirdiğimiz ve ‘deprem sonrası nasıl bir ekonomik toparlanma’ sorusuna cevap verdiğimiz ikinci çalışmamızı da kamuoyu ile paylaşacağız.
Sonuç olarak sanayi tesislerindeki ziyanlardan, ihracat üzerindeki tesirlere birçok parametre dikkate alındığında 100 milyar dolar üzere bir maliyete ulaşabiliriz. Ulusal gelirin yüzde 10-12’sine tekabül eden bu maliyet bilhassa önümüzdeki 2-3 yıl iktisadın kaynaklarını zorlayacak. Maliyetin dış kaynak ve vergi, iç borçlanma üzere iç kaynaklardan karşılanacağını düşündüğümüz bu süreçte ekonomiyi çok güzel yönetmemiz lazım.
DEPREM BÖLGESİNDEN BÜYÜK GÖÇ VAR
– Zelzele bölgesinden büyük yıkımdan sonra büyük de bir göç dalgası kelam konusu. İnsanların tekrar memleketlerine dönebilmesi için hangi adımlar atılmalı, bu vilayetlerde nasıl bir iktisat modeli uygulanmalı?
Hatay’da duvarlara yazılan ve hepimizi derinden etkileyen “Geri döneceğiz Hatay” yazısı bölge halkının umudunu ve geri dönme isteğini gösteriyor. İşletmeler açısından en büyük sorunun yapısal hasar değil göç, yaralanma ve ruhsal şok nedeniyle iş gücü kaybı olduğunu gördük. İşverenlerini kaybeden personeller, çalışanlarını kaybeden işverenler var. KOBİ’lerimizin ise üretimi diğer yerlere taşımak için kaynakları ulunmuyor fakat bugün büyük bir göç var. Münasebetiyle bölge halkını orada tutabilmek için barınma ile iş gücünü entegre etmemiz gerekiyor. Biz de bu fikirden hareketle TÜRKONFED olarak SEDEFED ve Habitat Derneği iş birliğinde bir proje geliştirdik. Sarsıntıdan etkilenen kentlerde kalıcı konutlar yapılıncaya kadar bölge halkının barınmanın yanı sıra toplumsal muhtaçlıklarını da karşılayacak KASABA ismini verdiğimiz sürdürülebilir hayat merkezleri kuruyoruz. Hatay-Samandağ, Kahramanmaraş ve Adıyaman’da toplam 1.800 konteynerlik sürdürülebilir hayat merkezleri kuracağız, şu anda birinci etap olarak Samandağ’daki konseyime devam ediyoruz. Bu alanlar barınmanın yanı sıra sıhhat, eğitim, çalışma alanları, atölyeler, bayan merkezleri, çocuklara özel alanlar ve toplumsal donatıları da kapsayacak. Bir öteki maksadımız de bu alanları organize sanayi bölgeleri yahut küçük sanayi sitelerine entegre etmek. Böylelikle bir yandan bölge halkının hayatlarını tekrar kurmalarına dayanak olurken öbür yandan da göçün önlenerek, istihdam ve iş gücü kaybının önüne geçilmesi ve üretimin bölgede kalmasına katkı sağlayabiliriz.
YAN SANAYİ BÜSBÜTÜN BİTTİ
– OSB’lerde bir iki vilayet dışında çok büyük bir hasar yok. Lakin yan sanayi ve küçük işletmelerde yıkım büyük. TÜRKONFED’in ‘önce küçüğü düşün’ ideolojisini de göz önüne aldığımızda küçük işletmeler için neler yapılmalı? Bu anlamada yönetenlerden neler bekliyorsunuz?
Depremin akabinde yaklaşık 20 OSB’yi ve çok sayıda küçük sanayi sitesini ziyaret ettim. Dediğiniz üzere OSB’ler daha düzgün durumda, genel olarak değerlendirirsek yüzde 25 üzere bir ziyan var ancak onları besleyen küçük sanayi siteleri güç durumda. Yan sanayi bilhassa Hatay’da büsbütün bitti, Adıyaman’da bin işletmeye konut sahipliği yapan küçük sanayi sitesinin yüzde 60’ı yıkıldı. Ayakta kalan hafif ya da orta hasarlı işletmelerimiz de makine teçhizat ve atölyelerinde önemli bir yıkım yaşadı. Gerek yapı kalitesinin gerek altyapının OSB’lere göre daha zayıf olması nedeniyle buralardaki toparlanma daha uzun sürecektir. Ayrıyeten sanayi bölgelerinin dışında yer alan esnaf ve KOBİ’ler için de acının ve yıkımın boyutu maalesef çok büyük. Şu anda hem bölge halkının hem de iş dünyasının muhtaçlıkları tırlar ile ulaştırılıyor olsa da bunun sürdürülebilir olmadığı aşikâr. Hasebiyle her şeyden evvel bölgenin ayağa kalkmasını, kendi kendine yetebilmesini sağlamamız gerekiyor.
Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın açıkladığı kredi ödemeleri ertelemeleri, KGF takviyeli kredi paketinin genişletilmesi, vadeli ve kredi dayanakları, kısa çalışma ödeneği ve nakdi fiyat dayanağı uygulamaları değerli. Bu noktada devletimizin tarımdan hayvancılığa, esnaftan endüstriye bölgenin tekrar toparlanmasında birinci can suyunu kredi ve teşvik ile değil direkt takviye ve hibe ile gerçekleştirmesi toparlanma sürecini hızlandıracaktır.
DÖVİZ KURU VE FAZİ ORTASINDAKİ MÜNASEBET BOZULDU
– 2023’e dönük plan yaparken seçim öncesi ve seçim sonrası diye bakılıyordu. Fakat zelzele tüm planları alt üst etti. 2023’e dönük öngörülerinizi alabilir miyim, büyüme, işsizlik, döviz kuru, faiz, cari açık?
Bu zelzelesi yaşamasaydık 2023 yılında yüzde 2,5 ila 3 ortasında bir büyüme öngörüyorduk. Mevcut durumda ise yalnızca ulusal gelir kaybı ve iş günü kaybının 2023 GSYH üzerinde yaklaşık 1,7 puan negatif baskı oluşturmasını bekliyoruz. Tekrar inşa sürecinin maliyetinin ve buna bağlı borçlanma muhtaçlığının yaratacağı baskıyı da dikkate aldığımızda negatif bir büyüme beklentimiz bulunuyor. Lakin bundan sonraki süreçte zelzelenin yan tesirlerine ve harcamalara bağlı olarak negatif yüzde 1 ila müspet yüzde 1 ortasında bir patikada büyüme beklentisi içindeyiz.
Depremin yarattığı hasarın cari istikrar üzerinde negatif sonuçları olmasını da bekliyoruz. GSYH’nin yaklaşık yüzde 4’ü civarında bir cari açık verebiliriz. Başka taraftan bu büyüklükte felaketlerin önemli bütçe açıkları yarattığını 1999 zelzelesinden pandemiye global ve ulusal ölçekte yaşayarak gördük. 2022 yılını GSYH’in yüzde 2,52’sine ulaşan bütçe açığının 2023’te yüzde 6,1’e, 2024’te ise yüzde 5,30’a ulaşacağını öngörüyoruz. Bu oranın yüzde 5’in altına düşmesi lakin 2025 yılında büyüme patikasına geri dönüşümüzle gerçekleşebilir.
Döviz kuru ve faiz ortasındaki bağın ise gerçek manada bozulduğunu biliyoruz. Uyguladığımız iktisat siyaseti ile dünyanın izlediği ortasındaki makasın açıldığını da düşündüğümüzde bu iki hususta öngörüde bulunmak manalı gelmiyor. Gerek geniş tarifli işsizlik gerekse de genç işsizlik oranlarımız hala yüksek. Zelzele bölgesindeki kayıplarımızı ve yaşanan göçü göz önünde bulundurduğumuzda iş gücüne iştirak ve istihdam yaratmak, yeni devir önceliklerimizin başında gelmeli.
100 MİLYAR DOLARLIK MALİYET
– Enflasyon yüksek seyrini koruyor. Bu alanda ne cins riskler görüyorsunuz?
Enflasyon-faiz-kur sarmalı içinde yakalandığımız pandemi periyodu ve sarsıntı felaketi, ekonomik parametrelerde önemli sapmalara işaret ediyor. Zelzele bölgelerimizin birer yaş meyve zerzevat, kuru besin ve hayvancılık deposu olduğu göz önüne alındığında yaşanan afetin yarattığı kayıp aslında yüksek olan enflasyon oranlarımız üzerinde bir baskı yaratacaktır. Bilhassa besin enflasyonuna yönelik önemli tedbirler alınması gerekiyor. Başka taraftan 100 milyar dolarlık maliyet, makroekonomik görünümümüzü beklenmedik biçimde değiştirecek. Bu kaynağın içeriden sağlanacak kısmı için bütçe açığının genişlemesi ve özel bölümün tasarruf fazlası veren bir pozisyona gelmesi gerekiyor. Dışarıdan sağlanacak kısmı için de faiz-kur istikrarı, sermaye girişine elverişli bir yapıya gelmeli. Bilhassa bütçe açığıyla birlikte faiz istikrarının etkileneceğini dikkate alarak, dayanıklılığı artırmak gerekiyor. Bunun için yeni yollar ve sistemler aramak yerine bilimsel ve akılcı siyasetler ile ülke risk primimizi azaltıp hem kamu hem de özel dalın yurtdışından daha uygun kaidelerde finansman muhtaçlığını karşılamalıyız.
– Seçime giderken siyaset gündemi de çok hareketli. Yeşil alanlardaki ırkçı telaffuzlardan tutun da kullanılan kutuplaştırıcı lisana kadar. Sizin bu süreçte beklentileriniz neler, nasıl bir Türkiye hayali ile seçime gidilmeli?
Aklımız, fikrimiz, kalbimiz zelzele bölgesinde olsa da seçim sürecine girmiş bulunuyoruz. Zelzele bölgesinde yaraları birlikte sararken, dayanışmadan, birliktelikten bahsederken bahsetmiş olduğunuz olayları yaşamak son derece üzücü.
Bizim çeşitliliği, farklılığı ve çoğulculuğu korumaktan öbür yolumuz yok. Ortak umutlarımızı, hayallerimizi ve geleceğimizi “BEN” değil yine “BİZ” olarak Cumhuriyetimizin ikinci yüzyılına taşımamız gerekiyor. Demokrasiyi bir ömür şekli haline getirdiğimiz, özgür ve yaratıcı kanıyı benimseyen bir eğitim sistemi uyguladığımız, yerküre ile ilgimizi etraf ve iklim değişikliği çerçevesinde ele aldığımız, toplumsal refahı tabana yaydığımız, adil üretim ve adil paylaşımı artırdığımız, toplumsal cinsiyet eşitliği sağladığımız, beyin gücümüz gençlerimizi ülkemiz ekosisteminde tutmamız, velhasıl insanımıza yakışır bir hayatı bugünden tasarlamamız değerli.
İçinden geçtiğimiz süreçte siyaset ve zelzelesi kesinlikle birbirinden ayrıştırmalı, yaşadığımız büyük felaketin siyaset üstü olduğunu unutmamalıyız! Kutuplaştırma ve ayrıştırma lisanı ile yürüyeceğimiz yol yok. Seçim sürecinde de fikir ve tabir özgürlüğü ile kozmik demokratik kıymetler çerçevesinde yürütülmesine itina göstermeliyiz. Geçmişin acı anılarını tarihe gömdüğümüz bir Türkiye’yi, ülkemiz siyasetinin yaratabileceğine inanıyorum. Birleştiren, barıştıran, konuşturan, uzlaştıran bir toplumsal lisanı öncelikle siyaset başta olmak üzere büyük bir zihniyet değişimi ile gerçekleştirebiliriz.