Murat Ülker’den ‘günümüz ilişkilerine’ değerlendirme: Laik miyiz, günlük hayatta kadın-erkek ilişkileri…

2015 yılında basılmış olan Aziz Ansari’nin Çağdaş Romance* kitabı fikirlerimi harekete geçirdi. Kitap çağdaş çağın romantizme yeni bakış açısını istatistikler, mülakatlar ve esprili bir lisan ile birleştirerek sunuyor. Ansari muharrir olmasının yanı sıra bir aktör ve komedyen. Televizyon mesleğine NBC’nin Parks and Recreation dizisinde başlıyor, daha sonra Human Giant’ta başrolü oynuyor ve bir çok sinema ile mesleğine devam ediyor. Birinci güldürü albümü Intimate Moments for a Sensual Evening, 2010 yılında çıkıyor ve birebir sene MTV Sinema Mükafatlarını sunuyor. Netflix’te Master of None isimli gösterisinde bağlar üzerine kitabında ele aldığı müşahedelerini yansıtıyor. Bu kitapta Ansari’nin yazdıkları alışılmış ki Amerikalı olarak oradaki toplumsal hayatı ve tabirleri kullandığı bir anlatım şekli; kültür farkının muazzam olduğunu düşünürsek kitaptaki birçok husus ve yaklaşım size aykırı gelebilir. Fakat şunu da unutmamak lazım, artık içinde yaşadığımız dijital çağ hava, su üzere bir atmosfer halinde bizi kuşatıyor ve cazip nimetlerinden etkilenirken küresel bir köy haline gelen dünyamızda kültürel etkileşim ve yozlaşma önlenemiyor. Siz korunmak için uzleti tercih etseniz bile nesliniz etkileniyor. Bu durumlarda benim prensibim cesurca bir adım ilerleyerek çağın gereklerine hazırlanmaktır.

Ansari bir NYU sosyoloğu olan Eric Klinenberg ile şu anki aşk, flört, romantizm trendlerini araştırmak üzere iş birliği yapıyor. Bilhassa Reddit kapsamında oluşturdukları tartışma forumlarından ve yüz yüze mülakatlardan elde ettikleri bilgileri, ferdî kıssaları ve ileti örneklerini bu kitapta bir ortaya getiriyorlar. Bu bilgilere tanınan online tanışma aplikasyonlarından aldıkları istatistikleri ve kullanıcıların değerli ferdî süreçlerini dahil ediyorlar. Uzman görüşlerini ekleyerek günümüzün değişen romantizm imgesine sosyolojik bir boyutta ışık tutuyorlar.

Günümüz teknolojisi elbet bayan erkek alakalarının tabiatını çok değiştirdi. Toplumsal medyanın günümüzde çok ağır kullanılmasıyla bağlantı formatlarında olsun, karşılıklı irtibatta olsun pek çok değişiklik yaşanıyor. Ansari bugünle geçmişin kıyaslamaları ile flörtün (bizde, tanışma ve nişanlılık denebilir) ve evliliklere karar verme sistemlerinin değişimine dikkati çekiyor. Değişimde yalnızca teknolojik gelişmelerin değil, ideolojilerin, toplumsal bakış açılarının farklılaşmasının da büyük rol oynadığını söz ediyor.

Özellikle geçmiş kuşakların daha genç yaşlarda evliliğe karar vermeleri, ekseriyetle eşlerini yaşadıkları mahallelerde tanımaları üzere ögelerin günümüzde değiştiğini vurguluyor. New Ypreork’da bulunan bir huzurevi sakinleri ile yaptığı yüz yüze mülakatlar, iştirakçilerin evlendikleri bireyler ile bir ya da iki blok yürüme arasında yaşadıklarını gösteriyor. 1932 yılı araştırma bilgileri de Philadelphia‘da yapılan evliliklerin üçte birinde çiftlerin birbirine yalnızca beş blokluk bir uzaklık içinde oturduğunu kanıtlıyor. Bizim küresel şirkette iş arkadaşlarımın ailelerine baktığımda değişik ırklardan eş, gelin, damat olduğunu ve değişik ülkelerde hatta kıtalarda yaşadıklarını gözlemliyorum.

Amerikalılar 1950lere nazaran ortalama beş yaş daha geç evleniyorlar, günümüzde evlilik kararı için daha ileri yaşlar bekleniyor. Türkiye’de şu anda ortalama evlenme yaşı erkeklerde 28, bayanlarda 25; teknoloji sayesinde eşler çok farklı coğrafik uzaklıklardan tanışabiliyorlar. Teknoloji eş adaylarına ulaşımı kolaylaştırıyor, lakin evlilik ve çocuk sahibi olmak ile ilgili niyetlerde toplumsal anlayış farklılığı değerli bir etkendir.

Bu değişimin en kıymetli göstergesi, aile hayat döngüsüne katılan yesyeni bir devir. Müellif, bekar yetişkin ve evli yetişkin hayat periyotları ortasında ortaya çıkan bu bağımsız periyodu “yetişkinliğe geçiş” olarak isimlendiriyor. Huzurevinde yaptığı görüşmeler bilhassa evliliklerine kadar ailelerinin denetiminde, kuralları altında yaşayan bayanların bu periyodu yaşamadıklarının ve imkanları olsa bu bağımsız devri tercih etmekle kalmayıp, kendi kızlarına da önerdiklerini gösteriyor. Bu jenerasyonun farkına baktığımızda bu yeni bağımsızlık periyodu haricinde evlilik nedenlerindeki değişiklik dikkati çekiyor. Sosyoloji uzmanı “marriage-go-round” isimli kitabın müellifi Andrew Cherlin eski devirlerde evliliği arkadaşlık, yoldaşlık gözü ile bakılan bilhassa bayanlar açısından hayattaki muvaffakiyetin bir göstergesi olarak yorumluyor. Örneğin 1960larda yapılan bir anket çalışmasında bayanların %76’sı, erkeklerin %35’i aşık olmadıklarla şahıslarla evlenebileceklerini itiraf ediyor.

Bugünkü şartlara döndüğümüzde, endüstriyel gelişimler ve bayan hareketi ile birlikte evliliğe atfedilen mana da değişiyor. Artık aşık olmak birinci sıraya yerleşiyor. 1980lerde erkeklerin %86’sı ve bayanların %91’i aşık olmadan evlenmeyeceklerini belirtiyorlar. Bir öbür deyişle, ruh eşi fikri ortaya çıkıyor. Tutku olmayan bir evlilik düşünülemezken, kusursuz ruh eşi arayışı günümüzdeki alakaları etkiliyor. Bu arayış, telefonlardaki yüzlerce aplikasyon sayesinde pozisyon, yaş, ilgi alanları üzere pek çok faktörün filtrelenebildiği güya bir oyun alanı haline geliyor. Benim bu tahlillerden anladığım ve gözlemlediğim şimdiki jenerasyonun barış ortamı, azalan fukaralık ve gelişen teknoloji sayesinde daha kolaylaşan hayat kaideleri, uzayan tahsil mühleti, ağır iş hayatı üzere değişik toplumsal faktörlerin tesiriyle daha geç büyüdükleri, olgunlaştıklarıdır. Ancak uzayan ömür müddetine bakıldığında oransal olarak hayatımızın evreleri yeniden misal kalıyor.

Genç nesiller mesajlaşmayı telefon açmaya tercih ederken bu irtibat halinin olumsuz taraflarıyla başa çıkmak zorunda kalıyorlar. Mesajlaşmanın bağlantıda yarattığı en değerli mani, kişiyi temel olduğu kimlikten farklı sunabilmesidir. Örneğin bir çok erkek olağan hayatlarında yüz yüze asla tercih etmeyecekleri formda, mesajlaşmada süratli bir biçimde saldırgan cinsel içeriklere geçiş yapabiliyor. Başka taraftan, iletileşme, bilhassa de gramer yanılgıları ile dolu olduğunda, yargılama ve irtibat yanılgılarına yol açabiliyor. Bir başka bahis da erkeklerin yaratıcılık ve estetikten uzak mesajlaşmalarına (erkekler çoğunlukla “naber” diyerek başlıyor) bayanların daha birinci kademede olumsuz reaksiyon vermeleridir. Gençler vakitlerinin büyük bir kısmını internet ve toplumsal medyada geçiriyor. Bu durumda birinci yüz yüze tanışma öncesi epeyce kapsamlı bir araştırma yapma imkanları oluyor. Bugün kolay bir Google araması ile birçok bilgi, düzgün ya da makus, bir tık ötemizde. Günün sonunda, açık fikirli olarak, kişinin online varlığının gerçek yaşantısından hayli farklı olabileceğini göz önüne almak gerekiyor. Acaba gençlerimize toplumsal medyada tvit neden ve nasıl yazılır yahut yazılmaz, toplumsal medyada etik olmayan davranışlar vb mevzularda, eğitimi mi versek? Malum hem lisede hem üniversitelerde mecburi kompozisyon dersleri hala verilmekte, prezantasyon ve hitabet dersleri de seçmeli sunulmaktadır.

Günümüz dünyasında araştırmalar tüm evliliklerin üçte birinin artık online tanışmalar sayesinde gerçekleştiğini gösteriyor. Online tanışmalar sayıca iş, okul ve arkadaş ortamlarındaki tanışmaların toplamından daha fazladır.

Ansari ebeveynlerinin 25 yıl süren alakalarının başlangıcında sınırsız seçim talihlerinin olmadığını, hatta görücü yolu evlendiklerini anlatırken, aslında parmak ucumuzda yer alan çok sayıda seçim talihinin bizi tatminsizliğe sürükleyebileceğinin altını çiziyor. Daima daha yeterli bir imkanı kaçırıyor hissi ile anı yakalamanın mümkün olmadığını belirtiyor. Prof. Barry Schwartz, psikolojide daha çok seçeneğin daha çok mutsuzluk demek olduğunda hem fikir. Çok fazla tercih imkanı, bizi şaşkına çeviriyor, bunaltıyor. Ansari bu niyetini ispat etmek ismine, yaşayanların seçeneklerinin daha az olduğu daha küçük kentleri araştırıyor. Araştırmalar, bu pozisyonlarda evlilik yaşının ulusal ortalamanın altında kaldığını gösteriyor. Lakin yaptığı araştırmalar, buralarda yaşayanların da seçenek azlığından şikayetçi olduklarını gösteriyor. Demek ki bu ince işlerde tüm dünyada seçenek çok da olsa yok da olsa daima bir memnuniyetsizlik var. Hele evlilik dışı ve hatta öncesi cinsel bağların kolaylığı ile giderilen cinsel muhtaçlıklar, hayatların birleştirilmesiyle daha çok bir manevi tatmin sunan evliliklerin önünde mahzur teşkil ediyor. Lakin asla boşanma olmayan katolik nikah yahut boşandığında bireylerin artık tek başına benzeri imkanlarla yaşamasına imkan vermeyen uygar kanun unsurları insanları evlenmekten alıkoyuyor. Ancak Batı dünyasındaki kontratlı beraberlikler de aslında bizdeki nikah üzere addedilmelidir.

Ansari’nin araştırmalarına nazaran en yeterli tavsiye birinci tanışmalarda yeme içme yerine, partnerlerin konfor alanından çıktıkları daha heyecanlı ve eğlenceli bir aktivite tercih edilmesi. Bu buluşmalar büyük oranda ikinci bir randevu ile devam ediyor. Ansari’ye nazaran bir kişinin gerçek özellikleri lakin vakitle anlaşılabileceği için sabırlı olmak ve ortadaki çekimin gelişmesine müsaade vermek gerekiyor.

Günümüzün en büyük sorusu, tüm bu seçenekler ortasından bireylerin kendileri için tam tamına uygun olan, hayat uzunluğu yanlarında dayanak olacak eşi nasıl bulabilecekleri. Sonrasında ise araştırmalar, balayı fazının 1 yılla 18 ay ortasında değiştiğini gösteriyor. Bu tutkulu faz sona erdiğinde arkadaşça ahengin paylaşıldığı yeni bir sevgi başlıyor. Pek çok kişi bu ahengin gelişmesi için gereğince uğraş göstermeyerek bağlantıyı sonlandırıyormuş. Gelişmiş ülkelerde gördüğümüz (Avrupa ve Japonya gibi) evlilik oranlarındaki azalışı bu uğraşın gösterilmemesine bağlayabiliyoruz.

Diğer taraftan kimi psikologlar, insanların tek eşlilik için yaratılmadığını savunuyor. Müslümanlar ise çok eşliliği ve cennetteki hurileri tartışıyor.

Sonuç olarak, çağdaş çağda flört, romantizm ve bağlar hiç kolay değil. Müslümanların işi ise daha sıkıntı. Eşlerimizi teknoloji yolu ile bulmaya çalıştığımız bir çağdayız. Unutulmaması gereken, irtibatlar dijital olsa dahi, telefondaki bildirinin gerçek gereksinim ve hisleri olan bir beşerden geldiği gerçeği. “Gönder” butonuna basmadan vereceğiniz izlenimi dikkatle düşünmeniz gerekiyor. Ne çok istekli ve sabırsız ne de çok ilgisiz gözükmemeniz gerekiyor. Ancak nihayetinde bağlantıların ilerlemesi için gereken çabası ve itinası göz gerisi etmemek gerekiyor.

Ama genelde Müslümanlar yüksek sesle karşı oldukları laikliği günlük hayatta yaşarken hiç rahatsız olmuyorlar. Neden mi, bilmiyorum lakin ürküyorum.

Bir düşünsenize tüccar ve endüstrici süreçlerinde helal-haramı yok sayarsa, inşaatçı projelerinde aile hayatını ve etraf koşullarını göz önüne almazsa, hazır giyimci Müslümanlara uygun seçenekler sunmazsa, yürütme ve yargı süreçlerinde ve kararlarında helal-haramı gözetmeden ulülü soruşturmadan yaşıyorsa, bu Müslümanların sözde(!) laik bir hayat yaşadıklarını işaret ediyor bana. Olağan itiraz edenler, hayır o denli değil diyenlerimiz vardır, hürmet duyarım. Aslında emelim kimseyi eleştirmek değil, lakin şunu sormak istiyorum; o halde “öyle değil” diyenler biz bedellerine nasıl yardımcı olacaklar? Çünkü malum hepimiz tıpkı gemideyiz.