İstanbul’da son periyotta barajlardaki doluluk düzeylerinin düşmesi, mevsim normallerinin altındaki yağış oranları ve İstanbul Su ve Kanalizasyon Yönetimi (İSKİ) tarafından hazırlanan tasarruf teklifleri kentte muhtemel su krizini tekrar gündeme taşıdı. İSKİ duyurusunda, İstanbul’da barajların yanı sıra öbür su kaynaklarının da olduğunu, tasarruf davetinin su kaynaklarının durumundan bağımsız yapıldığını ve İstanbul’da kısa vadede susuzluk riski olmadığını vurguladı. Pekala İstanbul’un su kaynakları bir gün hakikaten tükenebilir mi? Buna yönelik planlar yapılıyor mu?
İSKİ ay sonu doluluk bilgilerine nazaran 30 Ocak 2023 tarihinde İstanbul’da ortalama baraj doluluk oranı yüzde 28,92 olarak kaydedildi.
30 Ocak tarihli baraj doluluk oranının yıllara nazaran karşılaştırılmasına baktığımızda bu, 2013’ten bu yana en düşük oran.
Bunu takiben 2014 ve 2021, yüzde 33,22 ve 38,86 ile sırayla doluluk oranlarının en düşük olduğu yıllar. Aylık bazda incelendiğinde ise barajlarda Mart 2022’den bu yana nizamlı bir düşüş eğilimi gözlemleniyor.
İSKİ’ye nazaran İstanbul, kullandığı suyun neredeyse tamamını yüzeysel sulardan, yani yağmur yağışından karşılıyor. Kuraklık yaşandığı periyotlarda ise su dağıtımını dengelemek için barajlarda birikmiş olan sulara başvuruluyor.
İstanbul’a su sağlayan tüm barajların toplam kapasitesi, İstanbul’un bir yıllık su gereksiniminin sadece yüzde 80’i kadar. Yani bir yıl boyunca yağmur yağmadığı durumda barajlar büsbütün boşalabilir.
Barajların haricinde Melen Çayı, Yeşilçay ve Istrancalar’daki su havzalarında heyeti regülatörlerden su anlık olarak alınıp arıtılarak kente aktarılabiliyor. 2021 ve 2022 yıllarında Melen ve Yeşilçay regülatörleri İstanbul’un su gereksiniminin yaklaşık yüzde 60’ını karşılamış.
Yani bu regülatörlerin bulunduğu doğal su havzalarında da kuraklık yaşanmaması son derece değerli.
Özetle İstanbul, suyu için Tekirdağ’dan Düzce’ye uzanan epey büyük bir bölgede nizamlı mevsimsel yağışlara güveniyor. Meteoroloji Genel Müdürlüğü’ne nazaran Ekim-Aralık 2022 ortasında Türkiye’nin tamamında kuraklık yaşandı.
Marmara bölgesinde ise kuraklık “olağanüstü yahut çok şiddetli”ydi.
İSKİ’den aldığımız bilgilere nazaran İstanbul’un su kaynaklarının uzun vadede tükenmesi mümkün değil, yağışlarda gözlenen azalma eğilimi uzun vadeli tesirli olmaya devam ederse ne yapılır sorusuna yönelik ise özel bir çalışma yok.
Ancak konuştuğumuz uzmanlar İstanbul üzere bir büyükşehirde kesinlikle bu çalışmanın yapılması gerektiğini söylüyor.
‘SIFIR YAĞIŞ DİYE BİR ÖNGÖRÜM YOK’
BBC Türkçe’nin sorularını yanıtlayan İSKİ Genel Müdür Yardımcısı Bülent Solmaz, İstanbul’un su temininde önümüzdeki yıllar için bir tehlike öngörülmediğini söylüyor.
Uzun müddet yağış olmaması durumunda ne yapılacağı sorusuna ise Solmaz şu karşılığı veriyor:
“İstanbul’un su transferi bir döngüye dayalı. Yağmur barajlara yağıyor, kurak vakitlerde bu suyu regülasyon için kullanıyoruz, birebir vakitte da ırmakları kullanıyoruz. Altı ay boyunca sıfır yağış olursa ne yaparız diye bir hesabımız yok. Hesabımızı geçmiş yıllara, en az yağışa nazaran yapıyoruz. Sıfır yağış diye bir öngörüm yok, sıfır yağış olursa yalnızca İstanbul’un değil, dünyanın büyük bir sorunu olur.”
İstanbul’a su sağlayan kaynakların yalnızca İstanbul’da olmadığını belirten Solmaz, 200 kilometre uzaklıkta, Karadeniz bölgesindeki Melen Çayı’ndan şimdilik regülatörler aracılığıyla su aktarıldığını, ileride de inşaat süreci tamamlanırsa barajın kullanıma alınacağını belirtiyor.
Uzun müddetli iklim projeksiyonlarına dayanarak çalışıldığını belirten Solmaz, Melen su sistemi dahil birçok su kaynağının Türkiye’nin en yağışlı bölgelerinde bulunduğunu aktarıyor:
“Farklı yağış bölgelerinde tesislerimiz var. Türkiye’nin Karadeniz bölgesinde yağış azalmayacak, tersine artacak. Dengesizlik dediğimiz de bu. Atmosferde belirli bir su kütlesi var olabiliyor, bu ısındığı vakit daha fazla nem havada durabiliyor lakin soğuduğu vakit bulut nemi ya yağmur ya da kar olarak bırakıyor. Bu tabiat kanunu, bu bir döngü.
“Ayrıca su manasında Türkiye’nin şimdi devreye alınmamış birçok pak içme su kaynağı var. 2040 ve 50’lerde bunlar devreye alınacak. Su kaynaklarımızın tamamını şimdi tüketmiş değiliz fakat biz bunları kullanmadığımızda denize akıyorlar, bizim gayemiz denize akan yağmur sularını denize ulaşmadan tutup kullanmak.”
NEDEN KURAKLIK YAŞANIYOR?
BBC Türkçe’ye konuşan Boğaziçi Üniversitesi İklim Değişikliği Siyasetleri Uygulama ve Araştırma Merkezi İdare Heyeti Üyesi Prof. Dr. Murat Türkeş’e nazaran, şu anda kuraklık göstergelerine bakıldığında Türkiye’nin kuzeybatısında, İstanbul’u içeren Marmara bölgesinde, Batı Karadeniz’de, İç Anadolu’nun değerli bir kısmında ve Kuzey Ege’de kuraklık yaşanıyor.
İstanbul’u besleyen barajların bulunduğu bölgelerde ise şiddetli ve çok şiddetli kurak şartlar hâkim.
Türkeş, Boğaziçi Üniversitesi İklim Değişikliği Siyasetleri Uygulama ve Araştırma Merkezi’nin çalışmalarının yanı sıra Birleşmiş Milletler Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli’nin (IPCC) araştırmalarını da referans göstererek bu kuraklığın önümüzdeki yıllarda insan kaynaklı iklim değişikliği nedeniyle kötüleşeceğini belirtiyor.
“İklim modellerindeki orta ve karamsar senaryolarda Akdeniz Havzası’nda, Türkiye’nin Karadeniz ve tahminen Kuzeydoğu Anadolu bölgeleri dışında büyük bir kısmında gelecekte artık yaşadığımızdan çok daha kurak, sıcak şartlarla karşı karşıya kalınacağı gösteriliyor” diyen Türkeş kelamlarını şöyle sürdürüyor:
“Yağışının değerli bir kısmını kış mevsiminde alan Türkiye için bu berbat bir durum. Çeşitli ikim modellerine dayanarak yeniden orta ve karamsar iklim senaryolarında Türkiye bölgesinde yüzyılın sonuna kadar bugünden, bilhassa yılın sıcak devrinde, 5,6 ve 7 santigrat derece daha sıcak şartların yaşanması bekleniyor.
“Kuraklıkların sıklaşması ve şiddetlenmesi, toprak neminin azalması, yağış rejiminin değişmesi, hava sıcaklıklarının ve buharlaşmanın artacak olması hem içme ve kullanma suyu hem de tarım için kullanılan su açısından gelecekte problemler yaşanacağını gösteriyor. İstanbul’da da gelecekte, bilhassa kış yağışlarında kıymetli bir azalma bekleniyor.”
BBC Türkçe’ye konuşan, su idaresi siyasetlerinin tahlili ve su diplomasisinin yanı sıra iklim değişikliğinin tesirlerinin geleceğe yönelik öngörüleri üzerinde çalışan Hidropolitik Akademi’den Dr. Fulya Aydın Kandemir de Türkiye’de ve Karadeniz ile Akdeniz ortasında bir geçiş iklimine sahip olan İstanbul’da son 2-3 yıldır meteorolojik, hidrolojik ve ziraî kuraklığın bir ortada yaşandığını belirtiyor.
Kandemir, “Akdeniz havzası dünyanın düdüklü tenceresi üzere, dünyanın geri kalanına nazaran çok daha fazla ısınıyor. Burada olmamızdan ötürü riskler giderek görünür hale gelmeye başladı ve evvelce efsane üzere gelen şeyleri beşerler deneyimlemeye başladı. Dünya bir buçuk derece ısınıyorken biz iki derecedeyiz, bu da orman yangınları, seller ve kuraklıklar üzere iklim değişikliğinin tesirlerinin daha şiddetli görünmesine neden oluyor” diyor.
Birleşmiş Milletler Etraf Programı (UNEP) bilgileri, Akdeniz bölgesinin dünyanın geri kalanından yüzde 20 daha süratli ısındığına işaret ediyor.
İlaveten İstanbul’da “kentsel ısı adası etkisinin” hâkim olduğunu, yani kentin insan faaliyetleri nedeniyle etrafındaki kırsal alanlardan kıymetli ölçüde daha sıcak olduğunu da söyleyen Kandemir, bunun bilhassa yüzey sularında azalmaya neden olabileceğini vurguluyor.
İSTANBUL’U BESLEYEN SU KAYNAKLARI TÜKENEBİLİR Mİ?
Uzmanlara nazaran iklim değişikliğinin yanı sıra İstanbul’un beslendiği su havzaları ve bu havzaların etrafındaki ekosistemler, süratle artan nüfusun baskısı altında.
Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) bilgilerine nazaran İstanbul’un nüfusu 2022 yılında 15 milyon 840 bini aştı.
Uzmanların projeksiyonları önümüzdeki yıllarda İstanbul’da nüfusla bir arada su tüketiminin artmaya devam edeceğine, su kaynaklarının ise azalacağına işaret ediyor.
Prof. Dr. Türkeş, İstanbul’a su sağlayan kaynakların tükenmesinin mümkün olduğunu söylüyor.
“Yeni yerleşim alanlarının, kaçak konutların, orman tahribatının, köprü ve havalimanı üzere mega projelerin ve otoyol çalışmalarının su toplama havzalarında önemli daralmaya” yol açtığını söyleyen Türkeş şöyle konuşuyor:
“İstanbul’u besleyen su kaynaklarına baktığımızda nüfusun hiç artmaması gerekiyor. Barajlar artık tesirli yağış olması halinde bile bırakın azamî seviyede, optimum seviyede bile yararlanabilecek halde değil ve kâfi korunan geniş havzalarının olmaması İstanbul’da temel bir sorun.
“Bu kaynakların daha sıcak ve daha kurak bir dünyaya dayanabileceğini, iki yıl ve daha uzun sürecek bir kuraklığa hazır olduğunu düşünmüyorum.”
Dr. Kandemir ise İstanbul’da şimdilik suyun büsbütün tükenmesini öngörmediğini, büyükşehirlerde uzun periyot kuraklık yaşandığı ve yüzey sularının temin edilemediği periyotlarda yeraltı sularına dönüş yapıldığını aktarıyor:
“Antalya’da ve Konya’da bu biçimde, İzmir de hem yüzey sularından beslenmeye çalışıyor lakin suyu hakikat kullanabilmek açısından yeraltı suyu da kullanılıyor. İstanbul’da sıfır su günü beklemiyoruz ancak buna yönelik planlama yapılmaması çok büyük eksiklik olur.”
‘BUGÜNLERDE ORTA KUVVETLİ BİR KURAKLIK İHTARINA GİDİLMELİ’
İSKİ’nin 2053 Master Planı kapsamında su kaynaklarında kapasite artırımı, atık suyun arıtılıp tekrar kullanımı ve kayıp ve kaçak su ölçüsünün azaltılması üzere maksatları var.
Ancak uzmanlar suyun tesirli ve çevreci idaresinde ve iklim değişikliğine adaptasyon formüllerinde birtakım eksikliklere işaret ediyor.
Prof. Dr. Türkeş su havzalarını muhafaza muhtaçlığının bilhassa altını çiziyor, ayrıyeten küçük, orta ve büyük ölçekte yağmur suyu hasadı üzere kentte doğal yağışlardan azamî seviyede yararlanılabilecek planların yapılması ve ekosistemlere ve başka canlılara ziyan vermeden alternatif su kaynaklarının üretilmesi gerektiğine inanıyor.
Türkeş, su talebini azaltacak tedbirlerin de ehemmiyetini vurguluyor, su tasarrufu ve suyun tesirli kullanımı için “bugünlerde orta kuvvetli bir kuraklık ihtarına, bir kısmı istekli, bir kısmı birtakım kesimlerde ve birtakım su kullanım alanlarında zarurî su kısıtlamalarına gidilmesi gerektiğini” düşünüyor.
Dr. Kandemir, Türkiye’de su idaresinde çalışan kamu kuruluşlarının çokluğundan bahsediyor lakin hangi kurumun daha ehil olduğu konusundaki tartışmalar yüzünde vakit kaybedildiğini paylaşıyor:
“İklim krizi artık gördüğümüz ve deneyimlediğimiz bir durum ve her geçen gün suyun gerçek planlanması açısından ve gelecek kuşakların suya erişimi açısından bizim için büyük bir kayıp” diyen Kandemir şöyle devam ediyor:
“İklim değişikliğine adaptasyon konusunda da ülkemizde değişen iklimin tesirleri karşısında daima azaltım ve uğraş hedefleniyor lakin adaptasyonla ilgili problemlerimiz ve kaygılarımız var. Halbuki harcamalarımızı yağmur hasadı üzere inovatif adaptasyon prosedürlerine yönelik yapsak, bu ileride kat kat parayı kurtaracak. Aksi takdirde ileride iklim değişikliğinden kaynaklanan ekstremlerden ziyan gören ve etkilenen insanların sıkıntılarını karşılamak için daha fazla para harcanacak. Su siyasetlerine katiyen iklim değişikliğine, susuzluğa ve kuraklığa adaptasyon uygulamalarının eklenmesi lazım.”