TANER AY
Osmanlı, nüfusunun okur muharrir bölümünün büyük kısmını Balkan, Çanakkale, Galiçya, Irak, Suriye, Filistin ve Kafkasya cephelerinde kaybetti. Nedenler ortasında salgın hastalıkları ve tehciri de belirtmek gerekiyor. Ulusal Uğraş ‘geriye kalanlar’ ile verilmiş, Cumhuriyet de Ulusal Mücâdele’den ‘geriye kalanlar’ ile kurulmuştur. 1894’de yaklaşık olarak yüzde 55 olan okur müelliflik oranının 1923’de yaklaşık olarak yüzde 9’a düşmesinin gerisinde büyük dramlar bulunuyor. Fakat, Cumhuriyetin kalıcılığı okur müelliflik oranının yükselmesine bağlı olduğundan, kurucu takımların birinci icrâatlarından ikisi ‘Tevhîd-i Tedrîsât Kanunu’nu ve ‘Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkında Kanun’u çıkarmak olmuştur.
1928 ile 1935 ortasında 2.5 milyon kadar beşere yeni harflerle okuma yazma öğretilmiştir ve 1935 yılında nüfusun okur müelliflik oranı yüzde 19’a yükselmiştir. Eski harflerle yeni harflerin birlikte kullanılması eğitimde temel alınsaydı, bu oranın biraz daha yüksek çıkacağını düşünmeme rağmen, okur yazarlıktaki esaslı dönüşümler gerçekleşmesinin önünde nüfusun yüzde 75’inin kırsalda yaşaması üzere yapısal bir mani de bulunuyordu. Bu yüzden, kurucu takımların kırsalı ‘muâsır medeniyet’e eklemlemek maksadıyla 17 Nisan 1940 tarihli ve 3803 sayılı kanunla köy enstitülerini açması, bir ‘devrim’ sayılmalıdır. 1940 ve 1941 yıllarında 21 bölgede açılan köy enstitülerinde ‘iş içinde eğitim’ prensibi uygulanıyordu. Bu okullar toplamda 15 bin dönüm kadarki taşlı tarlayı tarıma açmıştı, 1.200 dönüm araziyi bağa dönüştürmüştü ve çıplak topraklara 750 binden fazla ağaç dikmişti. Hepsinin, bulundukları bölgenin iktisadî ve toplumsal yapısına uygun olarak, kendi işlikleri, ambarları, arı kovanları, besi hayvanları, ahırları, elektrik santralleri, su depoları, sulama kanalları, kayıkları ve balıkhâneleri bulunuyordu.
Köy enstitülü anne ve babanın çocuğuyum. Bu nedenle köy enstitüleriyle ilgili araştırma ve anı kitaplarını mümkün olduğunca takip etmeye çalışıyorum. Ancak bu vesileyle ‘Yeni Nesil Köy Enstitülüler Derneği’nin yayınlarını İstanbul’daki kitapçılarda hiç göremediğimi de belirtmeliyim. Örneğin ‘Düziçi Köy Enstitülü Yıllar’ isimli kitabı hâlâ bulamadım. Köy enstitüleri hakkındaki son araştırma kitabıysa çocukluk arkadaşım Sercan Ünsal’dan geldi. Barış Kitap’tan iki cilt olarak geçtiğimiz ay içerisinde çıkan ‘Bozkırda Bir Eğitim Pınarı, Pamukpınar Köy Enstitüsü’ o kadar keyifli bir eser ki, daima birkaç kitabı birlikte okumama rağmen, bitirene kadar başkalarını elime pek almadım. ‘Pamukpınar Köy Enstitüsü’nün, dokümanlarıyla ve görselleriyle bugüne kadar okuduğum en güzel ‘köy enstitüsü kitapları’ndan biri olduğunu söyleyebilirim. Bu kitabın bir öteki özelliğiyse, köy enstitülerinin en az bilinen birkaç okulundan biri olarak söz edilen Pamukpınar’ın yegâne kapsamlı tarihçesi olmasıdır. Bu nedenle her tarihçinin ve her münevverin kitaplığında kesinlikle bulunmalıdır.
Sercan Ünsal
Köy enstitüleri tek parti içinde yuvalanan ve partide çoğunluğu oluşturan ‘faşist’ zihniyetin amacındaydı. Fevzi Çakmak’ın da “Bu komünist yuvalarını ne vakit kapatacaksın?” diye İsmet İnönü’ye baskı yaptığı biliniyordu. Daha vahim olanıysa, Fevzi Çakmak nedeniyle ordunun üst kademesinde bile huzursuzluk başlamıştı. Bu çâresizlik ortamında Hasan Âli Yücel’in yerine Reşat Şemsettin Sirer Ulusal Eğitim Bakanı yapılır ve enstitüler İlköğretmen Okulları’na dönüştürülür. Onlar da 1954’de Demokrat Parti iktidarında kapatılacaktır.
Türkiye Cumhuriyeti, erken devrinde, iki büyük kırılma yaşamıştır. Bunlardan biri, yalnızlaşmasına rağmen Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün çok genç yaştaki vefâtıdır, başkasıysa köy enstitülerinin kapatılmasıdır. Atatürk, başındaki inkılâpları tamamladıktan sonra ebediyete intikal etmiş olsaydı ve İsmet İnönü köy enstitüleri konusundaki baskılara direnebilecek takviyesi bulabilseydi, eminim, 12 Eylül’ün ülkeyi bir kültürel çöle dönüştürecek olan ‘toplum mühendisliği’ni yaşamayacaktık…
Köy enstitülerinden 17 bin 251 öğretmen yetişmişti. Benim jenerasyonumdan pek çok arkadaşım köy enstitülü öğretmenlerde kesinlikle okumuştur. Birinci öğretmenim Akpınar-Ladik mezunu annemdi. Orta okulda ve hatta lisede bile köy enstitülü öğretmenlerim oldu. Onların hepsi Cumhuriyetin birinci çocuklarından olduklarından, büyük kısmı artık hayatta değiller. Hepsini rahmetle ve minnetle anıyorum.
Bazen köy enstitülü annemin ve babamın hayallerime girdikleri oluyor; bana kucaklarında kitaplar getirdiklerinde gözlerimi daima distopik bir ülkeye açıyorum. O ülkenin yalnızca muktedirleri değil, kendilerini ‘sağcı’ ve ‘solcu’ olarak tanımlayan bir kısım avam-firibi de, bizlere kitaplardan öbür sığınacak bir dünya bırakmadıklarından, fakat kitaplar sayesinde distopyadan kaçabiliyorum. Benim kuşağımdansanız, Sercan Ünsal’ın ‘Bir Eğitim Pınarı, Pamukpınar Köy Enstitüsü’ kitabıyla sizlerin de birebir acıyı yaşayıp tıpkı ütopyaya yuvarlanacağınızı düşünüyorum…
PAMUKPINAR’DAKİ ‘EMİNE OLAYI’NIN ŞAHİTLERİ DA KİTAPTA
Bir vakitler, Kemal Tahir’in ‘Bozkırdaki Çekirdek’ romanının ve Attilâ İlhan’ın toplumsal karşılığı bulunmayan “Köy enstitüleri köylüyü kırsalda tutma ve kentleşmeme tasarısıydı” mealindeki görüşlerinin, oldukça baş karıştırdığı anımsanacaktır. 2015 yılındaysa, İbrahim Yıldırım, Varlık mecmuasının mayıs sayısındaki yazısında, “1945 yılının son aylarından başlayarak Pamukpınar’da ölümlerin yanı sıra bir dizi tuhaf olayın gerçekleştiğini” tez etmişti. Ünsal’ın ‘Bozkırda Bir Eğitim Pınarı, Pamukpınar Köy Enstitüsü’ kitabı yalnızca Tahir’in ve İlhan’ın görüşlerine değil, birebir vakitte evraklarla ve şahitlerle Yıldırım’ın savlarına da cevap veriyor. ‘Emine Olayı’ doğrudur, lakin yıllarca farklı hedefler için istismar edilmiştir. Bu olayın detayları o yıllarda Pamukpınar’da öğrenci olanların tanıklıklarıyla kitapta bulunuyor. Tıpkı şahitler, Yıldırım’ın yazısındaki ‘şüpheli ölümler’, ‘okulun basılması’, ‘kitapların yakılması’, ‘okulun tuvaletlerine orak çekiç çizilmesi’ ve ‘öğrenciler ortasına komünistlerin sızması’ üzere iddialarınıysa, büsbütün çürütüyorlar.